دسترسی آزاد در مقابل دسترسی رایگان

دسترسی آزاد واژه‌ای است که به طور گسترده در جامعه دانشگاهی استفاده می‌شود. اما سوء برداشتی درباره آن وجود دارد.

بسیاری از مواقع از این اصطلاح برای هر محتوایی استفاده می‌شود که به صورت آنلاین و رایگان در دسترس است.

با این تعریف (نادرست) بیشتر وب‌سایت‌ها دسترسی آزاد دارند، چون می‌توانید محتوای آنها را به رایگان بخوانید (گوش کنید، ببینید و…).

اما شما اجازه ندارید که آن محتوا را مجددا تولید کنید یا بفروشید یا اصلاح کنید یا هر تغییر دیگری روی آن ایجاد کنید.

تنها کاری که شما به عنوان یک مصرف‌کننده مجاز به انجام آن هستید، مشاهده وب‌سایت در همان زمان و همان‌جاست.

مگر اینکه صاحب وب‌سایت و یا ناشر آن به شما اجازه استفاده در سطح بیشتر را داده باشد.

ممکن است این محتوا رایگان باشد یا حتی حرکت و جنبش مناسبی باشد اما در هر صورت دسترسی آزاد نیست.

تعریف این اصطلاح هنوز در حال توسعه است. اما با اتفاق نظر برخی از شرایط باید برای اعمال آن رعایت شود.

مایکرل کارول در PLoS Biology فهرست زیر را در تعریف آن برای ما ارائه داده است:

محتوای دسترسی آزاد کامل شرایط زیر را دارد:

• نسخه آنلاین آن به سادگی در دسترس است،
• برای همه رایگان است،
• بدون محدودیت برای استفاده مجدد دسترس است به جز شرایطی که استناد داده می‌شود.

هیچ‌کدام از این موارد به تنهایی واجد شرایط این گونه محتوا نیست و باید با هم باشد.

مجوز دسترسی آزاد (از قبیل CC BY) این استفاده را تضمین می‌کند. وقتی یک مقاله علمی تحت این مجوز منتشر شد، برای همیشه در دسترس همه قرار خواهد گرفت. نه ناشر و نه نویسنده نمی‌توانند این کار را لغو کنند.

انتشار به صورت دسترسی آزاد باعث می‌شود که دانش در دسترس عموم قرار گیرد و که بسیار ارزشمند است.

اکثر مردم روی این موضوع اتفاق نظر دارند. اما همه تصور روشنی از معنای دقیق دسترسی آزاد ندارد.

به همین دلیل برخی از ناشران، مجلات خود را بدون رعایت شرایط دسترسی آزاد با برچسب دسترسی آزاد ارائه می‌دهند.

نمونه‌ای از برداشت نادرست

به عنوان نمونه سردبیر Journal of Vision در بیانیه مجله خود گفته است که این مجله دسترسی آزاده است و اگر کسی قصد نشر و استفاده از کدها و داده‌های منحصر به فرد آن را دارد باید مجوز بگیرد.

این مطلب نشان می‌دهد که Journal of Vision مجله دسترسی آزاد نیست. مدل تجاری نشان می‌دهد که محتوای آن آنلاین است.

شما مجاز به دسترسی رایگان به محتوا هستید، اما تمامی حقوق برای ناشر باقی‌ مانده است.

از نظر تئوری هیچ چیزی مانع نمی‌شود که ناشر در آینده محتوای مجله خود را غیررایگان منتشر کند.

هرچند دسترسی رایگان است اما برای استفاده‌های خاص باید مجو درخواست یا هزینه پرداخت شود.

این مجله به عنوان نمونه انتخاب شده است و موارد مشابه آن در همه رشته‌ها وجود دارد.

بسیاری از مجلات حتی خیلی خوب توسط سازمان‌ها یا ناشران کوچک منتشر می‌شوند که درک درستی از اصطلاح دسترسی آزاد ندارند.

بنابراین به اشتباه بدون اینکه قصد و هدف سوء داشته باشند در بیانیه خود از این اصطلاح استفاده می‌کنند.

توجه به این نکته بسیار اهمیت دارد. توجه کنید که اگر یک ناشر دسترسی غیرآزاد ورشکست شود چه اتفاقی می‌افتد؟

امروزه بسیاری از ناشران تمام محتوای خود را دیجیتالی منتشر می‌کنند و در صورت از بین رفتن سایت، کل محتوا را از دست خواهند دارد.

در مقابل، اگر ناشر دسترسی آزاد ورشکست شود، احتمال از بین رفتن محتوا بسیار کم است.

این مطلب برداشتی از آزاد از مقاله زیر است:

The difference between freely accessible content and Open Access