یک پاراگراف یا بند خوب چه ویژگی‌هایی دارد و یک پژوهشگر باید به چه اصولی در نگارش آن توجه کند؟
گاهی اوقات ما قلم به دست می‌گیریم و شروع به نوشتن می‌کنیم بدون آن که ساختار مورد نیاز نوشتن را بدانیم.
هر نوشته از تعدادی پاراگراف تشکیل شده که به نوبه خود جملاتی را شامل می‌شود. ساختار مقالات علمی از بندهای آن آغاز می‌شود.
هنر یک نویسنده خوب آن است که انسجام و اتحاد میان جملات را با استفاده از اصولی رعایت کند.
علاوه بر اینکه میزان و حجم اطلاعات مناسب را در نظر بگیرد، به آن به منزله بنا و ترکیب توجه داشته باشد.
هر ساختمان اگر از نظر بنا و ترکیب‌بندی اصولی نباشد محکوم به فروپاشی و از هم گسیختگی است.
سلطانی نویسنده کتاب اصول و روش نگارش دانشگاهی می‌گوید:
“ما اگر بتوانیم پاراگراف‌های قوی با یک حجم مناسب و سنجیده بنوسیم نیمی از مهارت نگارش یک نوشته دانشگاهی را یاد گرفته‌ایم.”
ساختار درونی یک پاراگراف
جمله موضوعی: جمله‌ای که بار اصلی محتوای یک پاراگراف را به دوش می‌کشد و به ما می‌گوید که این بند به طور کلی درباره چیست؟
جملات پشتیبان: جملاتی که منظور جمله موضوعی را بسط و گسترش می‌دهد. این گسترش می‌تواند ارائه مثال، بیان شواهد و مطرح کردن انواع مختلف و … باشد. جملات پشتیبان مخلفات پاراگراف هستند که به فهم و درک بهتر و روش شدن بیشتر جمله اصلی کمک می‌کنند.
جمله نتیجه‌گیری: جمله پایان‌دهنده و بیان‌کننده هدف نهایی پاراگراف را که به صورت نتیجه‌گیری مطرح می‌شود. توجه داشته باشید که جمله نتیجه‌گیری اجباری نیست و در صورتی می‌آید که یا پاراگراف طولانی باشد یا اینکه کلیت بحث به اتمام رسیده باشد.
همانطور که می‌بینید یک پاراگراف از سه نوع جمله تشکیل شده است: جمله موضوعی، جملات پشتیبان و جمله نتیجه‌گیری. چینش و در کنار هم قرار دادن این جملات و برقراری ارتباط مناسب این جملات با همدیگر باعث می‌شود که نوشته شما روح و معنای متناسب را به دست آورد.
انواع مختلف پاراگراف از نظر چینش جملات
با توجه به انواع جملاتی که گفتیم شکل‌های مختلفی را می‌تواند پدید آورد که از نظر علمی مورد پذیرش است و متخصصان حوزه نگارش نیز از آنها در منابع خود نام برده‌اند.
دکتر عباس حری از جمله متخصصان صاحب‌نام در حوزه نگارش علمی است که براساس چینش انواع مختلف جملاتی که پیش‌تر توضیح دادیم از ۴ نوع مختلف پاراگراف نام میبرد.
وی در کتاب آیین نگارش علمی انتشارات چاپار این چهار نوع را به شرح زیر بیان کرده است:
- بندهای استقرائی
- بندهای قیاسی
- بندهای استقرائی-قیاسی
- بندهای قیاسی-استقرائی
در ادامه این نوشته این چهارنوع پاراگراف را با شکل و به صورت کامل توضیح خواهیم داد. علاوه بر این برای هرکدام از این انواع مثال‌هایی ذکر خواهد شد که بتوانید به درک روشن‌تر و کامل‌تری از آن دست یابید.
پاراگراف استقرائی
بندهای استقرائی رویکرد کل به جزء دارند. در این رویکرد نویسنده ابتدا مطالبی را به عنوان مقدمه و توضیح بیان می‌کند که ذهن مخاطب را برای ورود به بحث اصلی آماده می‌سازد.
بنابراین این نوع پاراگراف با چند جمله شروع می‌شود که هیچ کدام از این جملات، جمله موضوعی نیستند. بلکه به عنوان درگاه‌های ورود به جمله اصلی عمل می‌کنند.
پس از اینکه مقدمات بیان شد، نویسنده، جمله اصلی یا جمله موضوعی را مطرح می‌کند و پاراگراف به پایان می‌رسد. تصویر زیر ساختار این نوع پاراگراف را مجسم می‌کند.
مثال:
بنیانگذاران علم نحو در عربی یعنی سیبویه و الزجاجی اصالت ایرانی داشتند. بیشتر محدثانی که در حفظ روایات و احادیث ائمه معصومین کوشیده‌اند، نیز ایرانی بودند و یا اینکه در محیط ایران پرورش یافته بودند. متکلمان بزرگ، فقهای برجسته و مفسران قران هم نسبت ایرانی داشتند. اندیشمندان ایرانی مسلمان نقش قابل توجهی چه در علوم دینی و چه در علوم عقلی داشته‌اند.
مشاهده می‌کنید که جمله بالا با چند جمله از شواهد و مثال شروع و سپس جمله موضوعی ذکر شد. جمله موضوعی برجسته شده است.
پاراگراف قیاسی
بندهای قیاسی رویکرد جزء به کل دارند. به این معنا که جمله موضوعی در ابتدای پاراگراف می‌آید و در ادامه آن نویسنده شواهد و مثال‌هایی را ذکر می‌کند تا خواننده درک بهتری از منظور جمله اصلی به دست آورد.
اینکه جملات غیرموضوعی از چه نوع باشند، نیازمند این است که به طور مفصل به آن بپردازیم بنابراین در این نوشته فقط به درک کلی از انواع پاراگراف اکتفا می‌کنیم.
عکس زیر ساختار بند قیاسی را به تصویر می‌کشد.
همانطور که مشاهده می‌کنید پاراگراف با جمله موضوعی شروع می‌شود و با جملات پشتیبان ادامه پیدا می‌کند.
مثال:
اندیشمندان ایرانی مسلمان نقش قابل توجهی چه در علوم دینی و چه در علوم عقلی داشته‌اند. بنیانگذاران علم نحو در عربی یعنی سیبویه و الزجاجی اصالت ایرانی داشتند. بیشتر محدثانی که در حفظ روایات و احادیث ائمه معصومین کوشیده‌اند، نیز ایرانی بودند و یا اینکه در محیط ایران پرورش یافته بودند. متکلمان بزرگ، فقهای برجسته و مفسران قران هم نسبت ایرانی داشتند.
پاراگراف استقرائی-قیاسی
به این نوع بند، ساختار کلی-جزئی-کلی هم گفته می‌شود. ابتدا نویسنده مقدماتی را مطرح می‌کند تا ذهن مخاطب برای پذیرش موضوع آماده شود.
سپس جمله موضوعی را (براساس ساختار جمله اصلی) مطرح می‌کند. در ادامه جملاتی دیگر را به عنوان پشتیبان جمله موضوعی می‌آورد.
تصویر زیر ساختاری مشابه ساعت شنی را به ذهن متبادر می‌سازد که بندهای استقرائی-قیاسی را به تصویر می‌کشد.
مثال:
بنیانگذاران علم نحو در عربی یعنی سیبویه و الزجاجی اصالت ایرانی داشتند. بیشتر محدثانی که در حفظ روایات و احادیث ائمه معصومین کوشیده‌اند، نیز ایرانی بودند و یا اینکه در محیط ایران پرورش یافته بودند. متکلمان بزرگ، فقهای برجسته و مفسران قران هم نسبت ایرانی داشتند. اندیشمندان ایرانی مسلمان نقش قابل توجهی چه در علوم دینی و چه در علوم عقلی داشته‌اند. سهم دانشمندان مسلمان ایرانی در زمینه‌های مختلف علوم درخشش در خور توجهی دارد. اصولا ایرانیان با داشتن سوابق ممتد در تمدن و فرهنگ، شایستگی آن را داشته‌اند که ملتهای دیگر را تحت تاثیر قرار داده و آنها را پیرو خویش قرار دهند. ایرانیان علم را فعالانه در بسیاری از سرزمین‌های جهان اسلامی پی‌ریزی کردند که بعدها غرب و اروپا از آن استفاده برد.
همانطور که مشاهده می‌کنید در این نمونه جمله موضوعی در میانه پاراگراف آمده و جملات پشتیبان آن را احاطه کرده‌اند.
پاراگراف قیاسی-استقرائی
برخی از متخصصان این نوع بند را بسیار کامل می‌دانند. زیرا علاوه بر جمله موضوعی و جملات پشتیبان، نویسنده از جمله نتیجه‌گیری هم برای جمع کردن بحث استفاده می‌کند.
اما همانطور که قبلا گفتیم استفاده از جمله موضوعی اجباری نیست و در صورتی که متن طولانی باشد و یا اینکه لازم باشد پاراگراف به جمع‌بندی برسد از آن استفاده می‌شود.
در این نوع بند، جمله موضوعی شروع‌کننده بحث است، جملات پشتیبان آنرا بسط و گسترش می‌دهند و در نهایت جمله نتیجه‌گیری، به پاراگراف پایان می‌دهد.
تصویر زیر ساختار این نوع پاراگراف را نشان می‌دهد.
مثال:
اندیشمندان ایرانی مسلمان نقش قابل توجهی چه در علوم دینی و چه در علوم عقلی داشته‌اند. بنیانگذاران علم نحو در عربی یعنی سیبویه و الزجاجی اصالت ایرانی داشتند. بیشتر محدثانی که در حفظ روایات و احادیث ائمه معصومین کوشیده‌اند، نیز ایرانی بودند و یا اینکه در محیط ایران پرورش یافته بودند. متکلمان بزرگ، فقهای برجسته و مفسران قران هم نسبت ایرانی داشتند. سهم دانشمندان مسلمان ایرانی در زمینه‌های مختلف علوم درخشش در خور توجهی دارد. اصولا ایرانیان با داشتن سوابق ممتد در تمدن و فرهنگ، شایستگی آن را داشته‌اند که ملتهای دیگر را تحت تاثیر قرار داده و آنها را پیرو خویش قرار دهند. ایرانیان علم را فعالانه در بسیاری از سرزمین‌های جهان اسلامی پی‌ریزی کردند که بعدها غرب و اروپا از آن استفاده برد. بنابراین می‌توان ادعا کرد که ایرانیان نه تنها در ترویج علوم در جهان اسلام نقش داشته‌اند بلکه دنیا نیز این گسترش را مدیون ایرانیان است.
همانطور که می‌بینید جملات پشتیبان میان دو جمله موضوعی و جمله نتیجه‌گیری آمده‌اند. در متن بالا این دو جمله برجسته شده‌اند.
در متون آموزشی غیرفارسی این تصویر را به صورت یک همبرگر پرملات می‌بینیم.
آن چیزی که این ساندوچ را خوشمزه و لذیذ می‌کند، جملات پشتیبانی است که باکیفیت و متنوع و مناسب تهیه شده باشند و با چینشی دلنشین به مخاطب ارائه شوند.
در ادامه شما را به تهیه و مطالعه دو کتاب بسیار ازرشمند دعوت می‌کنم که نوشته حاضر براساس محتوای این دو کتاب تهیه شده است.
آیین نگارش علمی انتشارات چاپار
کتاب اصول و روش نگارش دانشگاهی انتشارات دانشگاه مفید
